گروه نرم افزاری آسمان

[سوره البقرة ( 2): آیات 211 تا 212 ] ....



ص : 44
اشاره
سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَۀٍ بَیِّنَۀٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَۀَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ ( 211 ) زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ
( الدُّنْیا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ ( 212
ص: 45
[سوره البقرة ( 2): آیه 211 ] .... ص : 45
اشاره
( سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَۀٍ بَیِّنَۀٍ وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَۀَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ ( 211
ترجمه و شرح .... ص : 45
در این آیه مبارکه خداوند متعال بسرزنش بنی اسرائیل پرداخته و اشاره میکند که فرزندان یعقوب چه آیات بیناتی دیدند و ایمان
نیاوردند و چه بسیار آیات خدا را تغییر داده و بمخالفت آن پرداختند و همچنین معلوم گردد که ایمان نیاوردن کفار و منافقین
بخاطر سوء طینت آنان و زشتی کردارشان بوده نه بخاطر اینکه در ارائه دلائل و نشانههاي حق کوتاهی بعمل آمده اینک میفرماید:
اي رسول گرامی از فرزندان یعقوب و از دانشمندان یهود اطراف مدینه سؤال کن که علاوه بر آیات و معجزات داله بر صدق نبوت
تو چه بسیار آیات و دلائل روشن براي هدایت و راهنمائی آنان بوسیله حضرت موسی علیه السّلام بر پدران آنها دادیم و آنها را
سودي نه بخشید و بلکه آنها نعمتهائیکه خداوند متعال در اختیار آنان قرار داده بود در راه خطا و غلط بکار انداخته و دست از
لجاجت و مخالفت برنداشته و در انکار خود باقی ماندند و هر کس نعمت خدا و آیات الهی را که بزرگترین نعمتهاي الهی و
صفحه 44 از 274
موجب هدایت و نجات بشریت است تغییر دهد ص: 46
و آن را تحریف یا کتمان یا تأویل و تعبیر غیر صحیح نماید چنانکه در مورد تورات و انجیل انجام دادند و چه بسیار احکامی که در
اثر این خیانت از تورات ساقط شد و چه بسیار قوانینی ساختگی که جانشین آن گردید.
باید بدانند که خداوند شدید العقاب است و آنها را سخت عقاب خواهد کرد و کیفر دنیاي آنها قتل و آوارگی و جزاي آخرت
آنان عذاب دردناك الهی است.
و ضمنا خداوند متعال مسلمان را نیز در این آیه شریفه تهدید فرمودهاند که چنانکه مسلمانان از نعمت دین اسلام و قرآن کریم
ناسپاسی کنند همچون یهود گرفتار خشم و غضبت پروردگار خواهد شد اگرچه قرآن مجید در اثر فصاحت و بلاغت ممتازي که
دارد از تحریف و تغییر در امان بوده ولی تفسیر و تأویل آیات و خصوصا روایات از خطر تحریف و تغییر در امان نبوده و بیم آن
میرفت کسانی براي نیل بمقاصد شوم خود آن را طبق میل خود تغییر دهند لذا خداوند متعال عناصر ناپاکی را نیز در ضمن بیان خود
مورد تهدید و خشم خود قرار داده است.
و از این آیه دو موضوع دیگر نیز مستفاد میگردد یکی بطلان قول جبریها که معتقدند خداوند متعال براي کفار نعمتی نداده زیرا
آیه مبارکه صراحتا میفرماید:
کفار نعمتی را که خداوند متعال بآنان داده بود تغییر دادند و دیگر موضوع ایمان نیاوردن بعضی از اشخاص است که اینها بخاطر
نارسائی ادله و براهین پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نبوده بلکه بعلت ناپاکی طینت و آلودگی رفتار و کردارشان بوده چنانکه این
مخالفتها و عدم ایمان در امتهاي پیغمبران گذشته نیز بوده است.
(211)
ص: 47
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 47
کن ز اسرائیلیان از ما سؤال تا چه دادیم آنگره را ز اعتدال
آیت بیّن که از ما فضل بود پس بدل کردند آنها از جحود
و آنکه نعمتهاي حق تبدیل کرد کان ز بهر بندگان تکمیل کرد
در عقابند و شدید است این عقاب بلکه خود عین جهیمند و عذاب
(211)
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 47
قوله تعالی فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ عقب- یعنی پشت، دنبال هر چیز، فرزند، نسل چنانکه 28 در آیه سوره زخرف میفرماید:
وَ جَعَلَها کَلِمَۀً باقِیَۀً فِی عَقِبِهِ و جمعش اعقاب است چنانکه در آیه 144 سوره آل عمران میفرماید:
أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً ص: 48
و از این ماده است:
عقب و عقبی- یعنی عاقبت چنانکه در آیه 44 سوره کهف و 22 سوره رعد میفرماید:
صفحه 45 از 274
هُنالِکَ الْوَلایَۀُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَیْرٌ ثَواباً وَ خَیْرٌ عُقْباً- أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ- عاقبۀ- یعنی سر انجام کار چنانکه در آیه 128 سوره
اعراف میفرماید:
وَ الْعاقِبَۀُ لِلْمُتَّقِینَ عقاب و عقوبۀ- یعنی بازپرسی، عذاب اعمال چنانکه در آیه 196 سوره بقره میفرماید:
وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ تعقیب- یعنی دنبال کردن، از پس آمدن چنانکه در آیه 10 سوره نمل میفرماید:
وَلَّی مُدْبِراً وَ لَمْ یُعَقِّبْ یا مُوسی لا تَخَفْ معقب- یعنی از پیرونده، دنبال کننده چنانکه در آیه 41 سوره رعد میفرماید:
وَ اللَّهُ یَحْکُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُکْمِهِ اعقاب- یعنی در پی درآمدن، اثر گذاشتن چنانکه در آیه 77 سوره توبه میفرماید:
فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِی قُلُوبِهِمْ إِلی یَوْمِ یَلْقَوْنَهُ عقبۀ- یعنی گردنه، راهی باریک و سخت در کوه چنانکه در آیه 11 و أنوار العرفان فی
تفسیر القرآن، ج 4، ص: 49
12 سوره بلد میفرماید:
فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَۀَ وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَۀُ فَکُّ رَقَبَۀٍ تعاقب- یعنی از پی کسی رفتن، پیگیري- عقاب یعنی پرنده بزرگی که پرندگان
دیگر را براي صید تعقیب میکند.
و این ماده در ضمن آیات قرآن بمعانی مختلفی بکار برده شده از آن جمله است:
1) بمعنی غنیمت- چنانکه در آیه 11 سوره ممتحنه میفرماید: )
وَ إِنْ فاتَکُمْ شَیْءٌ مِنْ أَزْواجِکُمْ إِلَی الْکُفَّارِ فَعاقَبْتُمْ ( 2) بمعنی کشتن چنانکه در آیه 60 سوره حج میفرماید:
ذلِکَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ ( 3) بمعنی مثله کردن چنانکه در آیه 126 سوره نحل میفرماید:
وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ ( 4) بمعنی عذاب چنانکه در آیه 5 سوره مؤمن میفرماید:
فَأَخَذْتُهُمْ فَکَیْفَ کانَ عِقابِ ( 5) بمعنی سر انجام هر کار و هر چیز چنانکه در آیه 17 سوره حشر میفرماید:
فَکانَ عاقِبَتَهُما أَنَّهُما فِی النَّارِ ( 6) بمعنی جایگاه چنانکه در آیه 35 سوره رعد میفرماید:
تِلْکَ عُقْبَی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرِینَ النَّارُ
ص: 50
[سوره البقرة ( 2): آیه 212 ] .... ص : 50
اشاره
( زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا الْحَیاةُ الدُّنْیا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَنْ یَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ ( 212
ترجمه و شرح .... ص : 50
در این آیه شریفه خداوند متعال علّت اینکه بعضی از اشخاص پس از دیدن اینهمه آیات و معجزات و دلائل روشن باز از حق روي
گردانده و ایمان نمیآورند بیان کرده و میفرماید:
زندگی دنیا و نعم ظاهر و فنا پذیر آن براي کافران زینت داده شده است یعنی شیطان یا هواي نفس چهره زندگی دنیا را براي
کافران با تقویت انگیزه شرّ و گناه در وجودشان و با انجام کارهاي زشت و ترك واجبات در نظر آنان آراسته و تزیین کرده است یا
صفحه 46 از 274
بنا بقول بعضی از مفسرین خداوند متعال از طریق دستگاه آفرینش و خلقت آدمی عشق بفرزندان و مال را بعنوان آزمایش در نهاد
آدمی ایجاد کرده و دنیا را براي آنها زینت داد چنانکه میفرماید:
إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَۀً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا لذا اهل ایمان را که احیانا دستشان تهی بوده مسخره کرده و بر فقراي أنوار
العرفان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص: 51
صحابه میخندند ولی غافل از اینکه مقام پرهیزکاران و تقوي پیشگان در آخرت و روز قیامت بسی برتر و بالاتر از کافران است زیرا
پرهیزکاران در بهشت که جاي آسایش همیشگی است قرار گرفته و کفار در دوزخ که جاي عذاب و شکنجه جاوید است خواهند
بود و خداوند هر کس را بخواهد و مشیتش تعلق بگیرد روزي بیشمار و نعمت فراوان میبخشد یعنی عنایات الهی مطابق مشیّت و
حکمت و مصلحت اوست و بهر کس آنچه مصلحت بداند میدهد و شرط عمده آن قابلیت محل است و گر نه در مبدء فیاض بخل
نیست و نعم الهی حد و حصر ندارد چنانکه میفرماید:
( وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها ( 212
ترجمه و شرح [منظوم .... ص : 51
شد ز بهر کافران آراسته زندگانی جهان ناکاسته
هستشان سخریه بر ایمانیان و ان فقیران لطیف پاك جان
وانکسان از راه تقوي و تمیز فوق ایشانند روز رستخیز
اهل جنت فوق اهل دوزخند کان همه آزاد و اینان در فخند
میدهد روزي خدا بر هر که خواست بیحساب و کس نداند کز کجاست
علتش یعنی بکس نبود پدید کز چه نعمت گشت اندك یا مزید
(212)
ص: 52
شأن نزول .... ص : 52
بروایت ابن عباس آیه مبارکه زین للذین کفروا در باره ابی جهل و دیگران از قریش که مسلمین را بخاطر ثروتی که داشتند مسخره
میکردند و میگفتند اگر محمّد صلّی اللّه علیه و آله بر حق بود میبایست اشراف و بزرگان ما از او متابعت میکردند نه یک مشت
فقیر و بیچیز مانند عبد اللّه بن مسعود و عمار و بلال و امثال اینها نازل گردیده است.
و بروایت مقاتل این آیه در باره عبد اللّه ابن ابی و یارانش که به ضعفاء و بینوایان مسلمین میخندید و آنها را مسخره میکردند
نازل شده است.
ولی به عقیده عطا این آیه در خصوص رؤساء یهودیان بنی قریظه و بنی النضیر و بنی قیقاع نازل گردیده که آنها بفقراء مسلمین
استهزاء کرده و میخندیدند.
تفسیر مجمع البیان و روض الجنان نیز این شأن نزول را نقل کردهاند.
ص: 53
صفحه 47 از 274
بحثی از نظر لغت و معنی .... ص : 53
قوله تعالی زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا زینۀ- یعنی آرایش، زیبائی، جمال چنانکه در آیه 46 سوره کهف میفرماید:
الْمالُ وَ الْبَنُونَ زِینَۀُ الْحَیاةِ الدُّنْیا و زینت بر سه گونه است:
1) باطنی مثل علم و اعتقادات خوب. )
2) زینت بدنی مانند نیرومندي و غیره. )
3) زینت خارجی مانند زیور و مال و غیره. )
و از این ماده است:
تزیین- یعنی آراستن و زینت دادن چنانکه در آیه 4 سوره نحل میفرماید:
زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمالَهُمْ در این آیه زینت بخدا نسبت داده شده ولی در آیه وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ نسبت زینت شیطان داده شده
است.
ص: 54
توضیحات .... ص : 54
1) در اینکه منظور از آیات بینات که در گذشته بفرزندان یعقوب داده بین مفسرین اختلاف نظر هست بعضی از آنها میگویند )
منظور از دلیلهاي روشن که به بنی اسرائیل داده شده عبارت از ید بیضاء و اژدها شدن عصاي موسی و شکافتن دریا و سایه انداختن
ابر بر آنها و فرستادن من و سلوي و امثال اینها میباشد.
ولی بعضی دیگر میگویند: منظور از این دلائل و براهین روشن همان دلیلهاي روشن و واضحی است که بر صدق نبوت پیغمبر
اسلام دیده بودند.
2) مفسرین در ذیل وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ نوشتهاند: منظور از برتري متقین در روز قیامت این است که درجات و مقامات )
مردمان با تقوي در روز قیامت بلندتر از کفار خواهد بود زیرا اینان در مراتب عالیه بهشت متنعم بوده و از فیوضات الهی برخوردار
میباشند ولی کفار در اسفل السافلین دوزخ معذب بعذاب الهی خواهند بود.
بعضی معتقدند که مراد از این برتري این است که بهره مؤمنین با تقوي در روز قیامت زیادتر از بهره کفار از امتعه و ریاست دنیا
میشود امّا عدهاي میگویند: منظور از این برتري و تفوق این است که مؤمنین با تقوي در آخرت از نظر مکان و مقام بالاتر از کفار
خواهد بود زیرا پرهیزکاران در فردوس برین و کفار در دوزخ قرار دارند لیکن برخی گفتهاند: مسخره کردن مؤمنین در روز قیامت
از مسخره کردن کفار در دنیا برتر و بالاتر خواهد بود چنانکه میفرماید: ص: 55
إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْ حَکُونَ فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْ حَکُونَ و بعضی از مفسرین عارف نوشتهاند: که
فوقیث شیاي بر شیء دیگر بر چهار نوع است.
1) فوقیّت مکانی. )
2) فوقیّت رتبی. )
3) فوقیّت معنوي. )
4) فوقیّت حقیقی و قول خداوند که میفرماید: )
صفحه 48 از 274
وَ الَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ شاید اشاره بمرتبه اخیر فوقیت باشد زیرا فوقیت حقیقی راجع بکمال عقل و تجرد روح و ارتباط
یافتن بعالم قدس است که مقام و مرتبه هر کسی به نسبت ارتباط وي بعالم اله میباشد و از اطلاق کلمه فوقهم چنین برمیآید که
مؤمن با تقوي در روز قیامت داراي موقعیتی میشود که مزیّت و برتري بر سایر مردم پیدا میکند و بتمام جهات و مراتب و مقام وي
فوق دیگران میگردد.
ص: 56
روایات .... ص : 56
1) عیاشی بسند خود از حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام در ذیل آیه سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَۀٍ بَیِّنَۀٍ روایت نموده )
که آن حضرت فرمودند: پس از آنکه آیات الهی بر بنی اسرائیل نازل شد بعضی از آنها ایمان آوردند و بعضی انکار کردند و
بعضی هم نعمتهاي خدا را تغییر دادند.
2) پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمودند: بهشت به ناراحتیها و آتش به شهوت و خواستنیها پیچیده شدهاند یعنی در راه تحصیل )
بهشت و رسیدن بآن رنج و خلاف میل و در راه وصول به جهنم و آتش میل و شهوت قرار دارد.
تجزیه و ترکیب .... ص : 56
قوله تعالی سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ کلمه سل امر حاضر است و در اصل اسئل بوده همزه وصل که در اول آن بود و همچنین
همزه وسط آن بجهت تخفیف حذف گردیدند و استفهام سرزنش آمیز است و بسیاق آیه بر کثرت دلالت دارد کلمه کم بفتح
کاف محلا منصوب و مفعول دوم کلمه آتیناهم میباشد که بر آن مقدم شده است و کلمه الحیاة نایب فاعل کلمه زین میباشد کلمه
الدنیا صفت براي کلمه الحیاة میباشد.
ص: